Görme Engelli Bir İnsan Ne Görür? Antropolojik Bir Yolculuk
Bir antropolog olarak, kültürlerin insan algısını nasıl şekillendirdiğini anlamaya çalışırken kendime sık sık şu soruyu sorarım: “Görmek gerçekten sadece gözlerle mi olur?” Görme engelli bireylerin dünyası bu sorunun cevabını kökten sarsar. Bu yazıda, görme engelli bir insanın ne “gördüğünü” antropolojik bir bakışla, ritüeller, semboller, topluluk yapıları ve kimlik çerçevesinde inceleyeceğiz.
1. Görmek: Duyuların Sosyal İnşası
Antropoloji bize “görmenin” sadece biyolojik bir süreç değil, aynı zamanda kültürel olarak inşa edilmiş bir eylem olduğunu öğretir. Görme engelli bir insanın dünyası, görsel eksiklikten çok, farklı bir algı örgüsünün varlığıdır. Duyuların hiyerarşisi her kültürde değişir: Batı toplumları görmeye büyük önem atfederken, birçok yerli kültürde duymak, koklamak ya da dokunmak birincil bilgi edinme yollarıdır. Bu bağlamda, görme engelli bireylerin duyusal deneyimleri, insan çeşitliliğinin sınırlarını genişleten antropolojik bir örüntü sunar.
2. Ritüeller: Duyuların Kutsallaştırılması
Bazı toplumlarda ritüeller, görme engelli bireylerin toplumsal hafızadaki yerini güçlendirir. Örneğin Afrika’daki Dogon kabilesinde, “görmeyen bilge” figürü, görünmeyen dünyayla temas kurabilen kutsal bir aracı olarak kabul edilir. Benzer biçimde, Anadolu’nun bazı köylerinde “gözü görmeyen derviş” halkın manevî rehberi olarak anılır. Burada körlük bir yoksunluk değil, kutsal bilginin sembolü haline gelir. Ritüeller, duyuların yeniden dağıtıldığı bir alan yaratır; görme engelli bireyler, duyma, sezme ve hissetme yoluyla dünyanın başka bir katmanına erişir.
3. Semboller: Görmeyen Gözün Gücü
Antropolojide semboller, toplulukların anlam evrenini kuran temel yapılardır. “Görmeyen göz” sembolü birçok kültürde bilgelik ve sezgiyi temsil eder. Eski Mısır’da Horus’un Gözü hem koruyucu hem de gören gözü aşan içsel farkındalığı simgeler. Modern toplumlarda bile “içgörü” ya da “gözünü kapatıp düşünmek” gibi ifadeler, görmenin ötesinde bir bilme biçimini ima eder. Bu sembolik düzlemde, görme engelli bireylerin deneyimi, insanın içsel görüsünü hatırlatır: gözler kapansa da anlam arayışı devam eder.
4. Topluluk Yapıları: Görmenin Paylaşıldığı Alanlar
Bir topluluğun yapısı, engelliliğin nasıl algılandığını belirler. Görme engelli bireylerin toplum içindeki konumu, dayanışma biçimleriyle şekillenir. Örneğin Japonya’da “tenji” yani Braille yazısı, kamusal yaşamın ayrılmaz bir parçasıdır. Bu, görmenin kolektif bir deneyim olduğunu gösterir; toplum, “görmeyen gözleri” kendi görme alanına dahil eder. Batı şehirlerinde ise görme engelliler için tasarlanan sesli trafik sistemleri ya da rehber köpek ritüelleri, görünmeyen bir dayanışma ağının sembolüdür. Antropolojik açıdan bu uygulamalar, toplulukların engelliliğe karşı geliştirdiği etik bir “duyusal sorumluluk” biçimidir.
5. Kimlik: Körlüğün Kültürel Yeniden Tanımı
Görme engellilik bir kimlik olarak da kültürel sınırları zorlar. Bu kimlik, “eksiklik” üzerinden değil, farklı bir algısal evrenin varlığı üzerinden tanımlandığında dönüşüm başlar. Körlük, bireyin dünyayla kurduğu ilişkide bir alternatif epistemoloji (bilgi üretme biçimi) haline gelir. Görme engelli bireyler, mekânı sesle, yüzleri dokunuşla, duyguları ritimle “okur”. Bu, insanın dünyayı algılama biçiminin ne kadar esnek olabileceğini gösterir. Kimlik, burada görme eksikliğiyle değil, duyuların çokluğu ile yeniden kurulur.
6. Antropolojik Davet: Farklı Duyusal Evrenleri Keşfetmek
Bir antropolog için görme engelli bir insanın deneyimi, insan olmanın çeşitliliğini anlamak adına büyük bir laboratuvardır. Çünkü bu deneyim bize şunu hatırlatır: Gerçek görmek, sadece gözlerle değil, anlamla mümkündür. Görme engelli bir insanın “gördüğü” şey, dünyanın sesleri, dokuları, sıcaklığı ve insan seslerinin yankısıdır. Bu bakış, bize görünmeyeni fark etme yeteneğini kazandırır.
Sonuç: Görmenin Ötesinde Bir Görü
Antropolojik olarak bakıldığında, “görme” bir biyolojik işlevden çok daha fazlasıdır — bir kültürel eylem, bir ritüel ve bir anlam üretim biçimidir. Görme engelli bireylerin dünyası, modern insanın göz merkezli algısını sorgular ve bizi şu soruyla baş başa bırakır: Biz gerçekten görüyor muyuz, yoksa sadece bakıyor muyuz?
Bu yazı, okuyucuyu görmenin sınırlarını aşmaya, görünmeyeni anlamaya ve farklı duyusal kültürlerin zenginliğini keşfetmeye davet eder.